تعداد نسخ در قرآن

---

ما ننسخ من آیة أو ننسها نأت بخیر منها او مثلها» ، « هر آیه ای را نسخ کنیم یا آن را به [دست ] فراموشی سپاریم ، بهتر از آن یا مانندش را می آوریم »( بقره، 106)

---

تعریف نسخ

نسخ در لغت به معنی ازاله، تغییر ،ابطال و تحویل است و در اصطلاح یعنی از بین بردن حکم شرعی سابق با قرار دادن یک حکم شرعی جدید ،به طوری که این دو حکم با هم قابل جمع نباشند. حکم جدید را ناسخ و حکم سابق را منسوخ می گویند. مثل اینکه گفته شود نباید در حال مستی نماز بخوانید. که از آن فهمیده می شود در غیر نماز، مست بودن اشکال ندارد. سپس حکم جدیدی می گوید مستی در هر حال حرام و ممنوع است.

شرایط نسخ

1) منسوخ (حکم اول) حکم شرعی باشد نه عقلی.

2) منسوخ، محدود به زمان معیّنی نشده باشد، یعنی به صورت حکم دایمی و همیشگی باشد.

3) زمان ناسخ (حکم دوم) متأخر از زمان منسوخ باشد.

4) میان حکم اول و دوم تعارض کلی و تام برقرار باشد به گونه ای که امکان جمع میان هر دو حکم نباشد.

5) تشریع ناسخ از سوی شارع صورت گرفته باشد.   

همین حساسیت در مورد شناخت ناسخ و منسوخ در عصر ما هم موجب اختلاف علماء در این مسئله شده است. برخی تعداد آیات منسوخ را زیاد می دانند. مثلا سیوطی معتقد است 21 نسخ در قرآن صورت گرفته است و برخی مثل آیه الله خویی نسخ را فقط یک مورد می دانند که آن هم نسخ در آیه ی نجواست

حکمت نسخ

نسخ یکی از موضوعاتی است که پیرامون آن شبهات زیادی مطرح می شود. چرا خداوند حکم خود را عوض می کند؟ مگر خدا از اول خوب و بدی یک حکم را نمی داند یا چیزی را فراموش می کند؟ چرا آیه ای که نسخ شده در قرآن باقی مانده و ذکر می شود؟ آیات منسوخه چه استفاده ای دارند؟ و...

گفتنی است نسخ به دلایل مختلفی اتفاق می افتد گاهی برای آماده کردن مردم برای تشریع حکمی که تحمل آن برای مردم با وضعیت فعلی سخت است. مثل نسخ حکمی که مردم را مکلف کرده بود در حالت مستی نماز نخوانند تا مردم کم کم به ترک شرابخواری روی بیاورند و سپس حکم می کند که شرابخواری در هر حالتی ممنوع است.

گاهی نسخ نوعی تخفیف در حکم به دنبال دارد تا مردم لطف الهی را بهتر درک کنند و شکرگذار باشند. مثل نسخ حرمت زناشویی در شبهای ماه رمضان . (178، بقره)

یا مثل نسخ حکمی که برای آزمایش موقت مردم و فهماندن چیزهایی به مردم برای مدتی موقت و عبرت آیندگان اتفاق می افتد. اشاره به نسخ در حکم صدقه دادن برای دیدار پیامبر، البته اینها دلایلی است که به نظر ما می رسد و الله اعلم.

چه بسا یک نسخ از چندین حکمت و فایده برخوردار باشد و چه بسا آیندگان بتوانند از همین نسخ ها علومی را استخراج نماید که در حیطه ی تربیت ،فرهنگ، سیاست اسلامی و... راهگشا باشد. اما در توضیح دلایل نسخ باید دقت کرد که گاهی دلایلی که ما برای دفاع در مقابل شبهات نسخ می آوریم بیشتر مضر است تا مفید. مثلا گاهی در دفاع از نسخ می گوییم نسخ به این دلیل اتفاق می افتاده که مصلحت یک حکم به پایان رسیده و تکامل جامعه، حکمی جدید را طلب می کرده است.

اگر این دلیل را بپذیریم باید اذعان کنیم که چون جامعه همیشه به لحاظ های مختلف در حال تکامل است پس هنوز هم به نسخ های جدید نیاز است. اگر در یک زمان کوتاه، تغییر و تحولات یک جامعه ی کوچک (جامعه مسلمانان در صدر اسلام) موجب چندین نسخ در قرآن شده است، تکلیف مسلمانان بعد از پیامبر تا کنون که شاهد تغییر و تحولات زیادی در همه سطوح جامعه بوده اند، چیست؟ آیا چنین دینی فقط متعلق به مردم صدر اسلام نیست؟ 

اگر قرآن کتابی جامع است و اگر این دین برای تمام جوامع و تمام زمانهاست، نمی توان گفت تغییر و تحولات و نیازهای جامعه ی پیامبر، موجب نسخ ها شده است. بلکه این نسخها اهدافی بزرگ و حکمتهایی بزرگتر از اینها دارند و لازم است درباره ی آنها بیشتر تامل نمود. این نسخها پیشینه ی برخی از احکام الهی را به ما نشان می دهند تا چیزهای زیادی از آن دریابیم.

نیز برخی افراد اشکال می گیرند که چرا حکمی که نسخ شده در قرآن نوشته و تلاوت می شود فایده ی این احکام چیست؟ این اشکال برخاسته از نوعی سطحی نگری است. وقتی ناسخ و منسوخ کنار هم ذکر شوند هم معنا و مقصود آیات بهتر درک می شود هم اطلاعات مفیدی در زمینه های مختلف راجع به جامعه ی صدر اسلام به دست می آید.

تعداد نسخ در قرآن

شناخت ناسخ و منسوخ نیاز به علم زیادی دارد و هر کسی نمی تواند ناسخ و منسوخ را از هم باز شناسد. امام صادق (علیه السلام) به یکی از فقیهان کوفه فرمود: «تو را فقیه مردم عراق می گویند؟» گفت: آری فرمود: «در فقاهت خود از کدام منبع بهره می گیری؟» گفت: از قرآن و سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله)! فرمود: «آیا از کتاب خدا به درستی شناخت داری و آیا ناسخ را کاملا از منسوخ جدا می سازی؟» گفت: آری ! فرمود: «علم گسترده ای ادعا کرده ای، چیزی را که خداوند تنها نزد شایستگان قرار داده است» (تفسیر صافی، مقدمه دوم، ج 1، ص 13.)

گفتنی است نسخ به دلایل مختلفی اتفاق می افتد گاهی برای آماده کردن مردم برای تشریع حکمی که تحمل آن برای مردم با وضعیت فعلی سخت است. مثل نسخ حکمی که مردم را مکلف کرده بود در حالت مستی نماز نخوانند تا مردم کم کم به ترک شرابخواری روی بیاورند و سپس حکم می کند که شرابخواری در هر حالتی ممنوع است

ابوعبدالرحمان سلمی گوید که امیرمۆمنان (علیه السلام) با یکی از قاضیان کوفه روبروشد از او پرسید: «آیا آیات ناسخه را جدا از آیات منسوخه می شناسی؟» آن قاضی گفت: نه! آن گاه حضرت فرمود: «در این صورت هم خود را نابود کرده و هم دیگران را نابود ساخته ای»تفسیر عیاشی، ج 1، ص 12، شماره 9.

همین حساسیت در مورد شناخت ناسخ و منسوخ در عصر ما هم موجب اختلاف علماء در این مسئله شده است. برخی تعداد آیات منسوخ را زیاد می دانند. مثلا سیوطی معتقد است 21 نسخ در قرآن صورت گرفته است و برخی مثل آیه الله خویی نسخ را فقط یک مورد می دانند که آن هم نسخ در آیه ی نجواست. (مولایی‌نیا، عزت‌الله، نسخ در قرآن، ص 420، تهران نشر رایزن، 1378)

علامة طباطبایی ، معتقد است تنها 5 مورد نسخ در قرآن واقع شده است که عبارتند از :

آیة عفو و بخشش : در آیه 109 سورة بقره ، به گذشت از اهل کتاب در آغاز هجرت دستور داده می شود ، آیة 29 سورة توبه که امر به قتال با آن دسته از اهل کتاب که ایمان نمی آورند و ... می کند این آیه را نسخ کرده است.

آیة نسخ حرمت زناشویی در شب های ماه رمضان و جایز شدن این امر ،که مفاد آیة 178 سورة بقره است. نسخ حکم جزای فاحشه ( یعنی نسخ حبس فاحشه در خانه به جلد و رجم): آیة 2 سورة نور ،آیه 15 سوره نساء را نسخ کرده است .آیة توارث از طریق ایمان : که آیه 6 سورة احزاب ، آیة 7 سورة انفال را نسخ کرد. آیة نجوا : که آیه 125 سورة مجادله با آیة بعدی همین سوره نسخ شد. (علوم قرآنی ، آیت الله محمد هادی معرفت ، ص 248 )

این اختلافات مربوط به اختلاف در شرایط نسخ می شود برخی در شرایط نسخ سختگیریهای بیشتری قائل می شوند لذا آیات محدودتری در تعریف و شرایط آنها می گنجد و برخی شرایط کمتری قائلند که آیات بیشتری را در بر می گیرد.

انسیه نوش آبادی

بخش قرآن تبیان